Tradycyjne wzornictwo Lubelszczyzny – zdobnictwo wnętrza

Tradycyjne wzornictwo Lubelszczyzny – zdobnictwo wnętrza

ZDOBNICTWO WNĘTRZA

Pod koniec XIX w. w izbach wiejskich na Lubelszczyźnie, obok zdobionych mebli i obrazów religijnych, pojawiły się barwne nakrycia łóżek, papierowe firanki w oknach, wycinanki na powałach i ścianach (w formie kół, gwiazd, rozet, kwadratów), pająki u sufitu (wykonywane ze słomy, ziaren zbóż, fasoli, grochu, piór ptasich, włóczki, nici lnianych lub konopnych, kolorowej bibułki i papieru, kawałków szmatek, włosia, sitowia, drewnianych wiór, wydmuszek jaj), bukiety sztucznych kwiatów w ołtarzykach domowych, malowane naczynia na półkach miśników i kredensów, makatki z kompozycjami kwiatowymi lub baśniowymi krajobrazami. Kilka razy w roku – przed ważniejszymi świętami kościelnymi, dorocznymi czy uroczystościami rodzinnymi, wnętrze nabierało szczególnie uroczystego wyglądu. Stałe miejsce za obrazem, w kącie, na ścianie czy ołtarzyku miały wówczas wytwory plastyki obrzędowej pełniące funkcje magiczne i kultowe: wigilijne snopy zbóż, opłatkowe światy, podłaźniczka i choinka, pisanki i palmy wielkanocne, zielonoświątkowe gałązki tataraku, wianki z oktawy Bożego Ciała, bukiety kłosów i ziół święcone na Matki Boskiej Zielnej.

Zielone drzewko bożonarodzeniowe, w przekonaniu mieszkańców wsi, miało tajemne moce i niezwykłe właściwości – to symbol nowego odradzającego się w przyrodzie życia. Na Lubelszczyźnie zwyczaj ubierania choinki rozpowszechnił się na początku XX w., choć do Polski przywędrował z Niemiec na przełomie XVIII i XIX w., gdzie był znany już w XV w. Wcześniej u powały nad stołem wigilijnym zawieszano podłaźniczkę – małe drzewko lub rozwidlony wierzchołek świerku czy sosny przybrany jabłkami (symbolizującymi owoce z rajskiego ogrodu, miłość, witalność, zdrowie), orzechami, złoconymi nasionami lnu, kolorowymi krążkami opłatków i wstążkami. Jej zakończenie stanowił zawsze świat – kulista ozdoba wykonana z opłatka. Podobnie ubierano późniejszą choinkę, z czasem dodając pierniki, cukierki, ozdoby z kolorowego papieru, bibuły, słomki, wydmuszek jaj, piórek itp. (np. baletnice, aniołki, gwiazdki, łańcuchy, dzbanuszki, wisiorki, pajączki).

Palma wielkanocna – symbolizującą odradzające się życie i mająca, według przekonań, uzdrawiającą moc, wykonywana była z różnych roślin; zestaw gałązek i ziół, ustalony tradycją, zależał od regionu. W Lubelskiem wiło się ją z gałązek wierzbowych, zielonych listków barwinka, suszonych kwiatów, czasem kwiatów szuwaru. Pisanki były zdecydowanie barwniejsze. Ornament na nich wykonywano techniką batikową poprzez malowanie woskiem i barwienie, techniką wytrawiania lub wydrapywania. Wśród pisanek lubelskich pisanych woskiem wyróżniono dwie zasadnicze grupy: północną, w której przeważał ornament jednobarwny o prostych liniach, i południową – wielobarwną o licznych zdobinach wolutowych; w środkowej części Lubelszczyzny przenikały się wpływy północy i południa – występowały często ornamenty wielobarwne o prostych liniach. Kompozycje pisankowego wzoru opierały się na podziale powierzchni jajka na połowy równoleżnikowe lub południkowe, ćwiartki bądź ósemki oraz medaliony. Wzory często koncentrowały się na skrzyżowaniu linii podziału. Oparte na różnorodnych geometrycznych stylizowanych formach roślin czy symboli ciał niebieskich zatraciły z czasem pierwotne ważne magicznie znaczenie. Najczęstszymi motywami były różnego rodzaju wiatraczki (trojaki, swastyki), kurze łapki, grabki, słońca, gwiazdki, gałązki jedliny, drzewka, stylizowane kwiaty. Pisanki symbolizowały życie, płodność, miłość i siłę.

Zioła i rośliny znajdowane w okolicy domostw, na polach, łąkach i w lasach były wykorzystywane zarówno do wróżenia, czy przepowiadania przyszłości, jak i do celów leczniczych. Wiedza o ich właściwościach była zdobywana drogą obserwacji i przekazywana z pokolenia na pokolenie. Wierzono w ich magiczną moc, tak jak wierzono w istnienie istot nadprzyrodzonych, które zagrażały życiu i zdrowiu człowieka, jego działalności oraz dobytkowi. Chroniąc się, opracowano narzędzia obronne i wykształcono zachowania magiczne, także z udziałem roślin, takich jak m.in. dziurawiec, mak, lubczyk, pokrzywa, czosnek, macierzanka, rozchodnik, rumianek. Z właściwości antydemonicznych znane były także drzewa iglaste: jodła, sosna, świerk oraz leszczyna czy czarny bez. Wszystkie miały szczególną moc uzdrawiającą w Noc Świętojańską oraz na Matki Boskiej Zielnej. Poświęcone palmy, bukiety i wianki trzymano w domostwach przez cały rok, stosując je na różnorodne sposoby. Wierzono, iż chronią od nieszczęścia, choroby, piorunu, czarów i wszelkiego zła, a mogą zapewnić szczęście, zdrowie, powodzenie, urodzaj. Wianki czasem wieszano na drzwiach, bukiety z Zielnej wkładano za święte obrazy, palmami okadzano chorych lub uderzano bydło wyganiane na pierwszy wypas, zatykano w wiosenną świeżo zaoraną skibę.

Kultura ludowa była ściśle powiązana z religijnością. Tworzyła się w sposób żywy i spontaniczny oraz wyrażała w tradycyjnych obyczajach i zwyczajach, języku, sztuce. Często mieszała się z licznymi elementami folkloru. Ludowa wersja Biblii funkcjonowała w postaci rozproszonych wątków i obrazów, przede wszystkim w przekazie ustnym. Wierzono w pochodzenie wszechświata i wszystkich istot z Boskiej kreacji oraz w powiązanie zjawisk świata naturalnego i spraw nadprzyrodzonych. To przekonanie dawało człowiekowi poczucie o łączności i jedności ze światem, a także solidarnej walce z żywiołami śmierci i zniszczenia. Przyroda podtrzymywała życie (słońce dawało ciepło, ziemia i rośliny – plony, rzeki – wodę), zwierzęta hodowlane i leśne, ptaki, owady (przede wszystkim pszczoły) zaopatrywały w pożywienie i surowce, strzegły domostwa, informowały o mających nastąpić wydarzeniach i zjawiskach (zwiastowały nieszczęście i szczęście, pogodę, śmierć), samą swą obecnością przyciągały powodzenie i oddalały zło. Między ludźmi a pozostałymi składnikami świata działała zasada wzajemności do ut des – zwierzęta, rośliny, ziemia odczuwały wdzięczność za dobre traktowanie, opiekę, rzetelną pracę i odwzajemniały się wierną służbą, obfitym wzrostem czy dużym urodzajem. W bezpośrednim związku z ożywieniem przyrody pozostawało wiele działań interpretowanych jako kult poszczególnych zjawisk czy obiektów naturalnych, np. księżyca, słońca, ognia. Tak więc naturalistyczna wizja świata miała charakter magiczny, a magia i religia były ze sobą silnie powiązane; formuły zaklęć nierzadko przybierały charakter modlitwy.

 

Literatura
Adamowski J., O symbolice wielkanocnego jajka, „Twórczość Ludowa” 1992, nr 1-2, s. 38-40.
Adamowski J., Wianeczki na Boże Ciało – wierzenia i zwyczaje z terenu gm. Borki (województwo lubelskie), „Twórczość Ludowa” 1997, nr 2, s. 20-23.
Babinicz-Witucka J., Zwyczaje i obrzędy doroczne w Janowcu, „Studia i Materiały Lubelskie” 1976, s. 185-230.
Bartmiński J., Hernasa C. (red.), Kolędowanie na Lubelszczyźnie, Wrocław 1986.
Biały Z., Ludowa wiedza o drzewach i drewnie w niektórych regionach Polski, „Etnografia Polska” 1959, s. 372-400.
Brzuskowska M., „Gody zamojskie”. Wiejskie zwyczaje i obrzędy zimowe, Zamość 1986.
Dąbrowski S., Pisanki lubelskie, Lublin 1936.
Gauda A., Zimowe obrzędy ludowe, „Kalendarz Lubelski” 1977, s. 204-207.
Gładyszowa M., Wiedza ludowa o gwiazdach, Wrocław 1960.
Karwicka T., Obrzędy ludowe na Lubelszczyźnie, Lublin 1959.
Ogrodowska B., Opłatki i ozdoby z opłatka w tradycji polskiej, „Polska Sztuka Ludowa” 1988, nr 1-2, s. 81-92.
Ogrodowska B., Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa 2007.
Ogrodowska B., Święta polskie. Tradycja i obyczaj, Warszawa 1996.
Ogrodowska B., Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Mały słownik, Warszawa 2001.
Petera J., Obrzędy i zwyczaje doroczne, [w:] Wrębiak C. (red.), Kultura ludowa południowego Podlasia, Biała Podlaska 1990, s. 88-107.
Petera J., Obrzędy i zwyczaje wielkanocne na Lubelszczyźnie, „Biuletyn Informacyjny STL” 1985, nr 29, s. 13-14.
Petera J., Obrzędy i zwyczaje zimowe, Biała Podlaska 1983.
Petera J., Urządzenie wnętrza izby, [w:] Dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny. Kultura ludowa, Lublin 2001, s. 29-34.
Piwowarski W. (red.), Religijność ludowa, Wrocław 1983.
Rosiak E., Rok obrzędowy na wsi lubelskiej, „Kalendarz Lubelski” 1969, s. 150-155.
Rosiak E., Wiosna w obrzędach wsi lubelskiej, „Kalendarz Lubelski” 1971, s. 51-56.
Simonides D., Dlaczego drzewa przestały mówić? Ludowa wizja świata, Opole 2010.
Smyk K., Choinka w kulturze polskiej. Symbolika drzewa i ozdób, Kraków 2009.
Smyk K., Lubelskie opowieści o choince, „Twórczość Ludowa” 2001, nr 1, s. 32-33.
Smyk K., Symbolika tradycyjnych ozdób choinkowych, „Twórczość Ludowa” 2001, nr 1, s. 14-17.
Solecka H., Palma wielkanocna – nieodłączny atrybut Świąt Wielkanocnych, „Puławski Przegląd Powiatowy” 2007, nr 3, s. 21-23.
Tomiccy J. i R., Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka, Warszawa 1975.
Tomicki R., Religijność ludowa, [w:] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. II, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981.
Zadrożyńska A., Powtarzać czas początku, t. 1-2, Warszawa 1985-1988.
Zowczak M., Biblia ludowa. Interpretacja wątków biblijnych w kulturze ludowej, Wrocław 2000.
Żmuda A., Wigilijny wieczór ludu lubartowskiego, „Lubartów i Ziemia Lubartowska” 1975, s. 209-213.